|
. Webmaster: Zdzisław Bziukiewicz tel. 0607-676356
Dalsze rozpowszechnianie materiałów opublikowanych w www.kurpie.com.pl jest zabronione bez zgody właściciela. Podstawa prawna: art. 25 ust. 1 pkt 1 b ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Copyright kurpie.com.pl / Zdzisław Bziukiewicz 2007 |
|
Kiedy w 1986 roku stanęłam przez wyborem tematu pracy magisterskiej jednego byłam pewna – miał dotyczyć terenu Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, którym interesowałam się od dawna i z którym byłam związana emocjonalnie. W tym miejscu pojawił się problem, gdyż zainteresowanie tym terenem, datujące się połowy XVIII wieku, przyniosło obfitą literaturę dającą pełny obraz nie tylko życia ludu kurpiowskiego, lecz także jego historii. A badania etnograficzne prowadzone przez Katedrę Etnografii Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w połowie XX wieku objęły procesy zmian tradycyjnej wsi kurpiowskiej. Mogłoby się więc wydawać, że na temat Kurpiów Puszczy Zielonej napisano już wszystko. A jednak .... W XIX-wiecznej literaturze przedmiotu pojawił się problem szlachty kurpiowskiej, który dla ówczesnych naukowców stał się przysłowiową kością niezgody. Pomimo wielu polemik nie ustalono w końcu czy zjawisko, które było przedmiotem tylu dyskusji istnieje rzeczywiście, czy jest tylko mitem tłumaczącym nie tylko odmienną przeszłość ludu kurpiowskiego lecz także jego odrębny styl życia. Burzliwe dzieje Kurpiów z uporem broniących swoich praw i niezależności, zainspirowały pierwszych badaczy tego regionu do poszukiwań korzeni tego niezwykłego ludu. Powstały wówczas mniej lub bardziej prawdopodobne teorie na ten temat. Jedną z nich było szlacheckie pochodzenie ludności kurpiowskiej, które uzasadniało jej waleczność i wierność ojczyźnie. Pierwsza wzmianka o szlachcie kurpiowskiej znajduje się w bezimiennych listach o guberni augustowskiej drukowanych w „Kronice wiadomości zagranicznych i krajowych„ w latach 1856-1857. Autor, prawdopodobnie Aleksander Połujański, opisując mieszkańców Puszczy Nowogrodzkiej twierdził, że są oni „potomkami rozmaitych familii polskich, losem lub własną swawolą poniżonych, które straciwszy prawo cywilne w kraju, jako wygnańcy lub za nieżyjących uważani dla ocalenia swego życia zmuszeni byli kryć się w puszczy”. Zamieszkiwali wsie znajdujące się we wschodniej części puszczy: Zabiele, Czerwonka, Borkowo, Janowo, Rakowo, Kąty, Zalesie, Śmiarowo, Kupniewo, Włotki, Chlubna, Rogienice, Grzymały i Czartoria. U tych ludzi A. Połujański zauważył „chęć do pracy, rządność we wszystkiem i zamożność. Ztąd to ci Kurpie mianują się szlachtą i oddają swe dzieci do szkół publicznych za naukę”. Od pozostałych mieszkańców puszczy różnią się strojem, gdyż „Kurp szlachcic nosi surdut z sukna grubego granatowego, takież pantalony, tudzież kamizelkę i chustkę na szyi, na głowie zaś czapkę rogatą z barankiem lub kaszkiet, a na nogach buty na święto, chodaki do roboty [...] szlachcianki noszą suknie salopy, czepce i kapelusze ogromne dawnej mody, na nogach u biedniejszych zimową porą chodaki z płótna, u zamożniejszych buciki: latem wszystkie prawie noszą trzewiki płytkie skórzane lub z sukna granatowego z kokardą czerwoną lub żółtą na przodzie” Przedstawiona relacja A. Połujańskiego wzbudziła mnóstwo emocji wśród ówczesnych uczonych, a dla potomnych stała się inspiracją do dalszych badań nad pochodzeniem Kurpiów. Dawniejsza i nowsza literatura historyczna i etnograficzna poświęciła sporo trafnych uwag związkom drobnej szlachty z terenem dawnej puszczy ( L. Krzywicki, F. Piaścik, B. Baranowski, A. Kutrzeba-Pojnarowa,), wyciągając zarazem wnioski, które nasuwają dziś wiele wątpliwości i zastrzeżeń ( A. Połujański, W. Pol). Z jej lektury dowiadujemy się, że nazwa Kurpie była w przeszłości nadawana nie tylko warstwie chłopskiej, lecz także szlacheckiej zamieszkującej wsie przed puszczańskie . Jest prawdopodobne, że była nawet kontynuacją określenia utworzonego dla całej grupy drobnej szlachty, która zamieszkiwała wsie okalające Zagajnicę. Wspomniany Aleksander Połujański, a za nim inni badacze, twierdzili, że na terenie Kurpiowszczyzny znajdowała się wyodrębniona grupa szlachty, zwanej kurpiowską, którą stanowili potomkowie „wielkich rodzin polskich”. Ich przodkowie ukrywali się w puszczy przez karzącą ręką prawa lub byli tam za karę zsyłani. Miały to potwierdzać szlacheckie lub magnackie nazwiska spotykane wśród Kurpiów. Z tym wnioskiem polemizował Benedykt Tykiel, który twierdził, że szlachty kurpiowskiej „nie ma i być nie może, o czem księgi heraldyczne guberialne przekonywają”, a nazwiska magnackie spotykane wśród ludności puszczańskiej mogły zostać po prostu przybrane przez zbiegłych chłopów. Hipotezę A. Połujańskiego skrytykował także Ludwik Krzywicki, który jednocześnie nie zaprzeczył istnieniu szlachty wśród Kurpiów. Jego zdaniem to nie jakieś awantury polityczne czy kryminalne zmusiły szlachtę do zamieszkania w puszczy, ale sytuacja ekonomiczna w przeludnionych zaściankach kazała szukać lepszych warunków do życia w lesie, a w rezultacie wtopić się w warstwę chłopską. Ślady tych wydarzeń znajdujemy w źródłach, z których obszernie korzystał autor „Kurpiów”. Także Z. Niedziałkowska i F. Piaścik studiując zachowane archiwalia potwierdzili przypuszczenia L. Krzywickiego. Wedle literatury przedmiotu szlachta kurpiowska zamieszkiwała z jednej strony wschodnią część Puszczy Nowogrodzkiej, z drugiej zaś tereny między Orzycem a Omulwią w dawnym starostwie przasnyskim, a także sam środek puszczy - wsie Dylewo i Budne Sowięta. Ze szlachty rekrutowali się w znacznej mierze bartnicy kurpiowscy oraz strzelcy królewscy, choć nie brakowało ich także wśród rudników, gajowych i smolarzy. Szlachta miała wyróżniać się spośród wszystkich mieszkańców puszczy odmiennym stylem życia oraz cechami charakteru i strojem, które opisał bezimienny autor listów z guberni augustowskiej. Adam Chętnik wspominał o charakterystyczny atrybucie szlachty, a mianowicie o karabelach, które były noszone nie tylko od święta, ale i w dni powszednie. Niektóre z powyższych wniosków można potwierdzić na podstawie zachowanych archiwaliów. Taką tezą jest niewątpliwy udział szlachty rzemiośle bartnym i jej powolne przenikanie na teren puszczy. W 1559 roku starosta przasnyski Krzysztof Niszczycki spisał „Prawo bartne bartnikom należące”, które regulowało wcześniejsze prawo zwyczajowe. Przeszło pół wieku później, w 1616 roku Stanisław Skrodzki z Kolna zanotował „Porządek prawa bartnego dla starostwa łomżyńskiego”, który był wzorowany na wcześniejszej kodyfikacji K. Niszczyckiego, jednakże dostosowany do zmieniających się warunków społeczno- gospodarczych. W obu zwodach została wyraźnie podkreślona istotna rola szlachty w funkcjonowaniu organizacji bartnej. Na jej czele stał bowiem starosta bartny, który musiał być nie tylko dobrej sławy, ale przede wszystkim „rodu szlacheckiego”. Wybierali go „szlachetni” bartnicy spośród własnego grona. Zróżnicowanie społeczne bartników ilustrują zachowane cztery Księgi bartne nowogrodzkie z lat 1629-1739, w których każdy odnotowany bartnik występował ze stosownym dla swojego stanu określeniem. Obok „uczciwych” chłopów i „sławetnych” mieszczan znajdujemy „szlachetnych” a nawet „urodzonych” bartników. Czy zamieszkiwali oni już w puszczy, czy też pobliskie wsie i miasteczka trudno powiedzieć. W aktach sporadycznie określano miejsce stałego pobytu bartnika, a jeżeli już spotyka się takie informacje to dotyczą one „uczciwych” mieszkańców Kątów, Borkowa czy Dobregolasu. Ale czy można mówić o istnieniu na terenie Kurpiowskiej Puszczy Zielonej wyodrębnionej grupy drobnej szlachty, którą można by określić jako kurpiowską ? Jedyną wskazówką w naszych rozważaniach są wsie wymienione w literaturze przedmiotu, jako wsie szlachty kurpiowskiej. Spójrzmy na ich historię. Wskazane przez A. Połujanskiego miejscowości: Borkowo, Janowo, Zabiele i Kąty są wsiami chłopów książęcych, które założył książę Janusz I między 1413 a 1424 rokiem. W 1400 roku ten sam książę nadał braciom Grzymale vel Grzymisławowi i Wierzchosławowi, dziedzicom Zalesia – wsi w północnym Mazowszu, 20 włók gruntu pod Nowogrodem, które dały- początek założonej w 1421 roku- wsi Grzymały. W 1412 roku w Nowogrodzie książę obdarował Niegosława 10 włókami nad rzeką Pęzą, powstała tam wieś o tej samej nazwie. W rok później nadał Marcinowi, Mścisławowi, Mroczesławowi, Januszowi, Grzymisławowi, Piotrowi i Wojciechowi z Lasocic i Dobrołęki 50 włók w puszczy nad rzeką Czetną pod Nowogrodem, zwanej Chludnie. Podział nadania między obdarowanych dał początek wsiom: Chludnie-Brzeg, Chludnie-Czetna, Chludnie-Kupnina i Chludnie-Waszki. Zamieszkali w nich potomkowie osadników z Lasocic, którzy przyjęli nazwisko Chludzińskich i pieczętowali się herbem Cholewa. Jak twierdzi A. Boniecki Chludzińscy byli współwłaścicielami Śmiarowa, zwanego pierwotnie Śmiarowo Żarnowiec, a powstałego w 1421 roku. W 1416 roku założono wieś Rakowo, a właściwie trzy osady o tej nazwie, wspomniane w dokumencie z 1433 roku: Rakowo Chmielewo, Rakowo Podleśne i Rakowo Zalesie. Ziemie należące do Rogienic zostały nadane w 1418 roku, a po 1433 odsprzedane Gąsiorowskim, którzy dali początek wsiom Rogienice Piaseczne i Rogienice Wypychy, występującym w dokumencie z 1436 roku. W 1422 roku Włodek z Partniewa założył w Łosiowej Przystani nad rzeką Czetną wieś Włodki. Jak więc widać z tego krótkiego przeglądu większość wymienionych przez A. Połujańskiego wsi ( oprócz Borkowa, Janowa, Zabiela i Kątów) jest autentycznie wsiami szlacheckimi, powstałymi w wyniku nadań książęcych na rzecz drobnego rycerstwa z zachodniego Mazowsza, z ziemi ciechowskiej, zakroczymskiej, wyszogrodzkiej i płockiej. W zamian za otrzymaną ziemię rycerze byli zobowiązani do stawiania się konno i w uzbrojeniu na wojnę. Osiedlali się po jednej lub kilka rodzin braci rodzonych lub stryjecznych w jednym miejscu, co dawało na tym bezludnym, obcym terenie pewną rękojmię bezpieczeństwa. Nazwy nowoutworzonych wsi pochodziły najczęściej od imion lub nazwisk rodów osiadłych rycerzy i ich starych wsi na zachodnim Mazowszu. Wiele osad nosiło, obok nazwy patronimicznej, nazwy miejsca np. uroczyska lub rzeki, w pobliżu których je założono. Drobne rycerstwo dało początek także innym wsiom, które w terenie – w trakcie wstępnych badań - wskazano jako szlacheckie. Są nimi Cwaliny Małe i Duże, Łosewo oraz Mściwuje. Pierwsza z nich powstała w wyniku nadania ziemi nad rzeką Puzowstok, którą otrzymał w 1403 roku Cwalina z Karwowa koło Płońska. W piętnaście lat później książę nadał dalsze 15 włók nad rzeką Skrodą, a Racibor 5 włók w tymże miejscu. Powstały tu Cwaliny Duże. W obu wsiach zamieszkali ich potomkowie – Cwalinowie herbu Cwalina. W 1419 roku powstała wieś Łosewo, a w dziesięć lat później Mściwuje, gniazdo Mściwujewskich herbu Nowina. Potomkowie drobnego rycerstwa mazowieckiego dali początek także wsi Budne Sowięta. Jak informuje lustracja dóbr królewskich z 1562 roku drobna szlachta zamieszkująca wieś Budne ( na południe od Ostrołęki) w zamian za 10 włók posiadanej przez siebie ziemi, otrzymała w drodze zamiany 25 włók lasu z dóbr królewskich w uroczysku Sowin i założyła tam osiedle. Nazwa nowej wsi pozostała ta sama, dodano tylko przydomek Sowięta, od uroczyska leśnego. Nieopodal Budnych Sowięt w roku 1621 powstała inna wieś Dylewo, założona przez starostę ostrołęckiego Andrzeja Mniszcha, który „widząc szkody czynione w puszczy ostrołęckiej, tak od poddanych obcych, jak i własnych” osiedlił czterech Kaczyńskich ze wsi Kaczyn. W zamian za otrzymane nadanie byli oni zobowiązani do służby strzeleckiej i chodzenia w przepisanej barwie, tj. odpowiednim ubiorze. Wskazane przez literaturę przedmiotu wsie, jak też inne wytypowane w czasie wstępnych badań terenowych okazały się, poza Borkowem, Janowem, Zabielem i Kątami, autentycznie wsiami szlacheckimi. Powstaje w tym miejscu kolejne pytanie, czy jednocześnie można nadać im miano „kurpiowskich”, czyli czy należą do badanego regionu. W tym celu przeprowadziłam badania terenowe dotyczące z jednej strony świadomości historycznej, z drugiej zaś przynależności regionalnej. Uważałam za Józefem Obrębskim, że problem samookreślenia się grupy przez poczucie odrębności i świadomość występowania różnic w stosunku do innych grup, stanowi podstawowy – jakkolwiek subiektywny - wyznacznik przynależności regionalnej. Stosowanie tego kryterium na terenie Kurpiowskiej Puszczy Zielonej jest jednak znacznie utrudnione, gdyż występuje tu zjawisko odrzucania przynależności regionalnej. Mimo to była to jedyna metoda rozwiązania problemu istnienia szlachty kurpiowskiej. Kryteria obiektywne, które wyznacza kultura materialna były w tym przypadku przydatne do określenia statusu społecznego mieszkańców wsi określanych jako szlacheckie. W badanych wsiach, leżących obecnie na obrzeżach Kurpiowszczyzny, tradycja przynależności do grupy drobnoszlacheckiej jest podtrzymywana do dnia dzisiejszego. Nadal jest żywy podział na wsie szlacheckie, kurpiowskie i chłopskie. Konstytuują go, podkreślane przez ludzi pochodzenia szlacheckiego, odrębności występujące we własnej kulturze i kulturze innych mieszkańców regionu kurpiowskiego. Z obiektywnych wyznaczników odrębności wymieniano: „szlachecko” brzmiące nazwiska zakończone sufiksem –ski, strój, dawne pojazdy i budownictwo, mowę, zajęcia, stosunek do ziemi, obrzędy rodzinne czy wreszcie decydującą o tych różnicach większą zamożność szlachty. Przeprowadzona obserwacja, jak też wypowiedzi respondentów wskazują jednoznacznie, że większość z wymienianych różnic istnieje tylko w świadomości ludzi pochodzenia szlacheckiego, umacniając najważniejszy czynnik odrębności, jakim jest świadomość społeczna, wynikająca z tradycji pochodzenia. To dzięki niej m.in. stworzony został mit grupowej wartości, którego najgłębszą treścią jest podkreślanie wyższości własnego stylu życia wartości związanych z własną grupą. Znalazło to odbicie we wzajemnych stosunkach szlachty z ludnością chłopską, wyrażających się w ekskluzywności przy zawieraniu małżeństw, a także odseparowywaniu się w czasie różnego rodzaju prac, uroczystości kościelnych czy zabaw. Prowadziło to do konfliktów między grupami a co za tym idzie do poczucia obcości, które do dziś nie przestało istnieć, chociaż mówi się o nim w czasie przeszłym. Tradycja odmiennego pochodzenia, jak też odrębności w kulturze materialnej i społecznej zadecydowały o tym, potomkowie drobnej szlachty nie utożsamiają się z Kurpiami. Co więcej pojęcie to ma dla nich dwa znaczenia. Jedno oznacza człowieka pochodzenia chłopskiego o bardzo ciekawej przeszłości (łączonej czasami z własną warstwą !) i związanych z nią swoistych cechach kultury, odmiennych nich szlacheckie. Drugie znaczenie, bardziej ogólne, to określenie nadawane wszystkim mieszkańcom regionu kurpiowskiego, niezależnie od ich pochodzenia społecznego, przez ludzi z zewnątrz. Potomkowie drobnej szlachty nie identyfikują się z pierwszym z wymienionych znaczeń, przyznają się jednak do określenia drugiego, twierdząc, że o tyle są Kurpiami o ile zamieszkują region określony jako kurpiowski. Można pokusić się o stwierdzenie, że badane wsie zasiedlają potomkowie szlachty nie kurpiowskiej, ale regionu kurpiowskiego. Na badanym terenie są więc wsie byłej drobnej szlachty o innej historii niż historia wsi kurpiowskich, jak też o odrębnych cechach kulturowych, niż te w oparciu o które wykreślono granice etnograficzne regionu Kurpiowskiej Puszczy Zielonej. We współczesnej świadomości mieszkańców tych wsi przeszłość ludności kurpiowskiej ulega procesowi mitologizacji, to jest zastępowaniu niepełnej wiedzy o tych ludziach mitem wyjaśniającym ich pochodzenie. Takim mitem wyjaśniającym przeszłość, niezgodnie z rzeczywistością historyczną, jest przypisywanie wszystkim mieszkańcom regionu kurpiowskiego pochodzenia szlacheckiego. Szlachta kurpiowska jest więc z jednej strony mitem, gdyż nie można przypisać wszystkim Kurpiom pochodzenia szlacheckiego, z drugiej zaś strony istnieją – w obrębie XIX-wiecznych granic tego regionu – wsie drobnoszlacheckie, które mogły być wówczas uznane za kurpiowskie.
Identyczną informację o szlachcie kurpiowskiej opublikował A. Połujański w książce Wędrówki po guberni augustowskiej w 1859. Listy o guberni augustowskiej, “Kronika wiadomości krajowych i zagranicznych”, 1857, s. 6 W rzeczywistości są to miejscowości: Zabiele, Czerwone, Borokowo, Janowo, Rakowo, Kąty, Zalesie, Śmiarowo, Kupnina, Włodki, Chludnie, Pęza, Rogienice, Grzymały i Czartoria. Listy, s. 5
Tamże, s. 5
L. Krzywicki, Kurpie /w:/ Dzieła t. IV, Warszawa 1962, s. 524-525 A. Kutrzeba-Pojnarowa, Kultura ludowa i jej badacze. Mit i rzeczywistość, Warszawa 1971, s. 117-118, B.Baranowski, Walka chłopów kurpiowskich z feudalnym uciskiem, Warszawa 1951, L. Krzywicki, Kurpie. A. Połujański, Wędrówki, s.74, Korespondencja z powiatu ostrołęckiego, „Gazeta Codzienna” Nr 56/1859, WG, Korespondencja z powiatu ostrołęckiego, „Tygodnik Ilustrowany”, Nr 134/1870, A. Chętnik, Ostatni Kurpie, „Pamiętnik Warszawski” t. 4/1929, Z. Niedziałkowska, Puszcza Zielona. Bory Ostrołęckie, Warszawa 1981 B. Tykiel, Kilka uwag historyczno-statystycznych o guberni augustowskiej, „Biblioteka Warszawska”, t. 4/1857, s. 168-169 Z.Niedziałkowska, Puszcza Zielona. Bory Ostrołęckie, Warszawa 1981 F. Piaścik, Osadnictwo w Puszczy Kurpiowskiej, Warszawa 1939 Por. A. Połujański, Wędrówki, s.74, Chętnik, Z puszczy kurpiowskiej, „Zorza”, Nr 13/1911 L. Krzywicki, Kurpie, F. Piaścik, Osadnictwo, A. Chętnik, Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961 A. Chetnik, Życie puszczańskie Kurpiów, Warszawa 1971, F. Piaścik, Osadnictwo, s.
Tamże, s.157
S. Skrodzki, Porządek prawa bartnego dla starostwa łomżyńskiego z 1616 roku, wyd. A. Kryński, Warszawa 1885, s. 9 Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjmuję granice Kurpiowskiej Puszczy Zielonej wyznaczone przez XIX-wiecznych badaczy tego regionu, które wyznaczały znacznie większy obszar niż określany obecnie. Jest to poprawne, gdyż temat badawczy odnosi się do wspomnianego okresu, a ponadto na Kurpiowszczyźnie występuje zjawisko kurczenia się regionu etnograficznego, tj. zanikania na obszarach peryferycznych charakterystycznych dla niego cech kultury. Por. M. Pokropek, Materiały do historii budownictwa z terenu Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, Warszawa 1962, s.2 A. Boniecki, Herbarz Polski, t.VII, Warszawa 1900, s. 175 J. Wiśniewski, Początek i rozwój nowego osadnictwa w Ziemi Łomżyńskiejw końcu XIV i XV wieku, 1977 (maszynopis), s. 48-49 A. Boniecki, Herbarz, t. II, s. 379 J. Wiśniewski, Początek, s. 13
Tamże s. 81
J. Wiśniewski, Rozwój osadnictwa w Ziemi Łomżyńskiej od XV do XVI wieku, Referat na sesję popularno-naukową z okazji 70-lecia Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łomży, 1967 /maszynopis/, s. 9 J. Wiśniewski, Początek, s. 115 |
|
Szlachta kurpiowska – mit czy rzeczywistość mgr Urszula Kuczyńska |
|
|
|
Muzeum Kurpiowskie w Wachu Mój kawałek ziemi w TVP Warszawa i Info TVP |
|
Laura Bziukiewicz w TVP1 - Dzień dobry w sobotę - Wielkanoc |
|
Laura Bziukiewicz w TVP2 - Pytanie na śniadanie - Kolczyki frywolitkowe |
|
„Koronka frywolitka, Laura Bziukiewicz” - Związek Kurpiów |
|
„Laura Bziukiewicz, Biesiada kurpiowska” - Związek Kurpiów |
|
U BURSZTYNA - Moda na Mazowsze |